Tìm Hiểu Về Thần Học Giải Phóng

 

Hôm thứ Ba ngày 22/10/2024, Tỉnh Dòng Đaminh tại Peru- Nam Mỹ đăng cáo phó về cái chết của linh mục Gustavo Gutiérrez Merino, OP ở tuổi 96, và xin mọi người hiệp ý cầu nguyện cho người anh em này được hưởng cuộc sống vĩnh cửu trên thiên quốc.

Nếu mọi người chỉ lướt qua tin cáo phó này và thầm thỉ nguyện cầu cho linh hồn người quá cố như bao nhiêu người khác đã ra đi thì không có gì để nói. Tuy nhiên, vị linh mục qua đời hôm nay có tên Gustavo Gutiérrez Merino có một chút đặc biệt vì ngài là người có ảnh hưởng rất lớn tại châu Mỹ Latinh. Nhiều tờ báo lớn tại châu Mỹ Latinh đã đăng lên trang nhất về sự ra đi của ngài với những lời tri ân sâu sắc: "Với nỗi buồn sâu sắc, chúng tôi thông báo rằng tối nay người bạn thân thiết và người sáng lập của chúng tôi, linh mục Gustavo Gutiérrez, đã qua đời. Chúng tôi tạ ơn Chúa vì cuộc sống và tình bạn của cha Gustavo Gutiérrez đối với chúng tôi. Cuộc đời và sự nghiệp của ngài vì người nghèo và những người bị bỏ rơi nhất trong xã hội sẽ tiếp tục soi sáng con đường của Giáo hội cho một thế giới công bằng và huynh đệ hơn, xin cảm ơn cha Gustavo!” (báo La Republica, 23 de Octubre, 2024).

Gustavo Gutiérrez Merino  thật sự là ai? Linh mục Gustavo Gutiérrez sinh ra ở Lima, Peru vào năm 1928. Ngài là một trong những nhân vật có ảnh hưởng nhất trong lĩnh vực thần học và xã hội của Châu Mỹ Latinh. Ngài được xem là “cha đẻ” của nền Thần học Giải phóng – một trào lưu thần học vừa mang lại niềm hy vọng, đồng thời cũng gây ra không ít những tranh cãi trong Giáo hội Công giáo từ những năm 1970.

Trong suốt cuộc đời của mình, cha Gustavo Gutiérrez đã cống hiến cho việc phân tích và tố cáo tình trạng nghèo đói và bất bình đẳng trên lục địa châu Mỹ Latinh, biến đổi suy tư tôn giáo bằng cách đặt trải nghiệm của những người bị áp bức vào trung tâm của thực hành Kitô giáo.

Tác phẩm nổi tiếng nhất của ngài là ‘Teología de la liberación. Perspectivas’ ('Thần học giải phóng. Quan Điểm'), được xuất bản năm 1971, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong lịch sử thần học đương đại, không chỉ là lời kêu gọi hành động xã hội từ đức tin mà còn là sự phê phán sâu sắc đối với trật tự kinh tế và xã hội đang thịnh hành. Trong các trang viết của mình, cha Gutiérrez đã khám phá cách công bố sứ điệp Kitô giáo trong một thế giới được đánh dấu bằng sự bất công về cơ cấu, bảo vệ sự lựa chọn ưu tiên cho người nghèo, một nguyên tắc sẽ trở thành trục trung tâm trong đề xuất của ngài.

Tác động về tư tưởng của cha Gutiérrez đã vượt qua biên giới và tạo ra cả sự kết dính lẫn tranh luận trong và ngoài Giáo hội Công giáo. Bất chấp những lời chỉ trích mà ngài nhận được, đặc biệt là từ một số thành phần bảo thủ của trong Giáo hội vào những năm 1980, cha Gutiérrez vẫn duy trì một cuộc đối thoại cởi mở với các nhà chức trách giáo hội, đi xa hơn là cải tổ một số khía cạnh trong công việc của mình mà không từ bỏ cam kết của mình với những người cần giúp đỡ nhất.

Năm 2018, Đức Thánh Cha Phanxicô, người đã nối lại và củng cố việc ưu tiên lựa chọn người nghèo trong triều đại giáo hoàng của mình, đã gửi cho ngài một lá thư đầy cảm xúc nhân dịp sinh nhật lần thứ 90 của cha Gustavo Gutiérrez, ghi nhận sự đóng góp to lớn của ngài cho Giáo hội và nhân loại: “Cảm ơn vì tất cả những gì cha Gutiérrez đã đóng góp cho Giáo hội và nhân loại, thông qua việc phục vụ thần học và sự lựa chọn ưu tiên của cha đối với người nghèo và những người bị xã hội loại bỏ” (Đức Thánh Cha Phanxico).

Linh mục Gustavo Gutiérrez để lại một di sản thần học và nhân văn sẽ tiếp tục truyền cảm hứng cho các thế hệ có đức tin và những người không có đức tin trong việc tìm kiếm một xã hội công bằng và bình đẳng hơn.

Các tác phẩm của cha Gustavo Gutiérrez đã được quốc tế công nhận rộng rãi. Trong số những danh hiệu đáng chú ý nhất là Giải thưởng Công chúa Asturias về Truyền thông và Nhân văn (2003), Giải thưởng Văn hóa Quốc gia (2012) và Giải thưởng Gittler (2014), một sự công nhận do Đại học Brandeis ban tặng cho những người đã đóng góp cho cuộc đối thoại giữa tôn giáo và văn hóa. Tương tự như vậy, cha Gutiérrez được chính phủ Pháp vinh danh là Hiệp sĩ của Huân chương Danh dự Quốc gia (Caballero de la Orden Nacional de la Legión de Honor), nêu bật tầm ảnh hưởng của ngài không chỉ ở Châu Mỹ Latinh mà còn trên toàn thế giới.

Cha Gustavo Gutiérrez là thành viên của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Hoa Kỳ, và đã nhận được giải thưởng Magisterial Palms vào năm 2018, giải thưởng cao nhất được Nhà nước trao tặng cho những người có đóng góp to lớn cho nền giáo dục và văn hóa của đất nước.

Trong những lời tri ân trước đây của báo La República dành cho nhà tư tưởng nổi tiếng người Peru, hồng y và tổng giám mục của Tổng giáo phận Huancayo, Pedro Barreto SJ, khẳng định rằng ngài ngưỡng mộ “sự trung thành của cha Gustavo Gutiérrez với Giáo hội và bản sắc linh mục rõ ràng và được xác định. Lựa chọn ưu tiên dành cho người nghèo là ở Niềm tin Kitô giáo vào Thiên Chúa, Đấng trở nên nghèo khó vì chúng ta, làm cho chúng ta trở nên giàu có nhờ sự nghèo khó của Người”.

Qua cái chết của vị linh mục được xem là ‘cha đẻ’ của nền thần học giải phóng mà bấy lâu nay chúng ta thường dị ứng với thuật ngữ này. Chúng ta thử tìm hiểu xem thần học giải phóng là gì và nó ảnh hưởng như thế nào trong cuộc sống, nhất là với những người nghèo tại châu Mỹ Latinh.

Thế giới nói chung và người Việt Nam nói riêng khi nghe đến từ ‘giải phóng’ có lẽ không mấy ấn tượng tốt đẹp về từ ngữ này, nhất là khi chúng ta đặt nó trong bối cảnh chính trị.

Khi cha Gustavo Gutiérrez bắt đầu nền thần học giải phóng, rất nhiều người cho rằng cha Gutierrez chủ yếu dựa trên học thuyết của chủ nghĩa cộng sản và thần học giải phóng là ủng hộ cộng sản. Một số người còn đi đến chỗ cực đoan khi cho rằng chủ nghĩa cộng sản và thần học giải phóng là một. Điều này không đúng và chúng ta cùng tìm hiểu một vài vấn đề để thấy được sự khác biệt của hai học thuyết này.

‘Giải phóng’ mà cha Gustavo Gutiérrez khởi xướng và theo đuổi không phải là một chiến dịch chính trị. Cuộc đời của cha Gustavo Gutiérrez được đánh dấu bằng sự gần gũi của ngài với người nghèo, không chỉ về mặt trí tuệ mà còn trong công việc mục vụ của ngài. Là người Peru – Nam Mỹ nhưng được gởi đi du học tại Âu châu. Sau khi trở về từ việc học thần học ở Âu châu, ngài có bài sai phục vụ với tư cách là cha xứ ở Lima, nơi ngài sống với những cộng đồng dễ bị tổn thương nhất, một trải nghiệm sẽ thúc đẩy sự suy ngẫm và dấn thân xã hội của ngài. Bởi thế, ngài đưa vào thần học thuật ngữ ‘giải phóng’ ở ba cấp độ lồng vào nhau đó là: 1. Cấp độ kinh tế- phải giải quyết nguyên nhân của những tình trạng bất công; 2. Cấp độ nhân bản- thay đổi cơ cấu thôi chưa đủ, phải thay đổi cả con người; và, 3. Cấp độ thần học- cấp độ sâu sắc nhất, phải giải thoát mình khỏi tình trạng tội lỗi: từ chối yêu mến Thiên Chúa và tha nhân.

Ở cấp độ thứ ba này, thần học giải phóng xác định việc dấn thân cho người nghèo là một nhiệm vụ giải phóng theo Tin Mừng, một câu trả lời cho thách thức mà sự nghèo đói đặt ra khi nói về Thiên Chúa, Đấng yêu thương người nghèo. Trong một Giáo hội Nam Mỹ thiếu linh mục, phong trào thần học giải phóng huy động sự tham gia của các nhà thần học khác như Leonardo Boff, Juan Luis Segundo hay Dom Helder Camara, đã khai sinh ra, chỉ riêng ở Brazil hơn 80.000 cộng đồng cơ bản và hơn “một triệu nhóm Kinh thánh”. Phong trào lan rộng ra những nơi khác, như Hoa Kỳ trong cộng đồng người da đen thiểu số, Châu Phi, Châu Á, và làm thức tỉnh thần học của thế giới thứ ba.

Cha Gutiérrez đã dựa trên ánh sáng của Tin Mừng để làm thần học giải phóng. Ngài khẳng định rằng Chúa Giêsu đã giải phóng con người khỏi bệnh tật và tội lỗi để họ có thể sống tự do. Khi con người làm điều xấu là con người đã rời xa Thiên Chúa. Chúa Giêsu kêu mời mọi người trở nên một như Chúa Cha và Chúa Con. Chúa Giêsu xem sự hiệp nhất của các thành viên trong cộng đoàn là sức mạnh của cộng đoàn. Sự hiệp nhất một phần phản ánh vương quốc của Thiên Chúa ở đó mọi người sống yêu thương nhau. “Sự hiệp nhất của Giáo hội chính là ơn ban của Chúa Giêsu.” [xc. Gustavo Gutierrez, A Theology of Liberation: History, Politics, and Salvation, trans. Caridad Inda and John Eagleson, Revised edition (Maryknoll, N.Y: Orbis Books, 1988). 161]. Vì vậy, người dân ở Châu Mỹ Latinh nói riêng và mọi người trên thế giới nói chung phải thực hiện điều Chúa Giêsu mời gọi để có được sự hiệp nhất. Sự hiệp nhất thì quan trọng đến độ người ta không được phép quên nó. Sự hiệp nhất là một khái niệm không chỉ tồn tại trên thiên đàng nhưng còn hiện hữu ngay bây giờ. Mọi người sống ở Châu Mỹ Latinh cần chú ý đến tầm quan trọng của hiệp nhất. Họ là những con người cụ thể sống trong một đất nước cụ thể cần làm những việc cụ thể để mang lại hiệp nhất cho Châu Mỹ Latinh. Người ta không thể chỉ ngồi yên để chờ sự hiệp nhất tới nhưng phải đấu tranh chống lại sự chia rẽ. Những người đàn áp mang đến sự chia rẽ cho xã hội và những người đàn áp tạo ra sự bất công và phân tán trong giai cấp xã hội. Vì vậy, chừng nào còn có sự bất công thì chừng đó không có được sự hiệp nhất.

Tuy cha  Gutiérrez có đề cập đến học thuyết của chủ nghĩa Marxist như là bước đệm để phân tích xã hội những sự kiện đang diễn ra. Song, đều chính yếu ở đây là cha Gutiérrez  muốn mọi người đẩy lùi đói nghèo để con người sống đúng nhân phẩm của họ thông qua việc tạo ra công bằng và bình đẳng trong xã hội. Trong khi đó, chủ nghĩa Marxist muốn mọi người lật đổ chủ nghĩa tư bản để nắm quyền. Một bên muốn dùng ánh sáng Tin Mừng để làm sao cho con người sống đúng phẩm giá của họ. Một bên lại muốn giải quyết quyền hành bằng đấu tranh giai cấp và từ chối sự hiện hữu của Thiên Chúa. Điều này cho thấy rõ ràng là thần học giải phóng và chủ nghĩa xã hội (hay chủ nghĩa cộng sản) không thể là một như một số người vẫn thường nghĩ.

Dù có những ý hướng tốt trong việc  dấn thân cho người nghèo trong thần học của mình, cha Gustavo Gutiérrez cũng vấp phải những chống đối. Những đối lập mạnh bạo nhất đến từ các quyền lực kinh tế, chính trị và quân sự ở Châu Mỹ Latinh cũng như ở Hoa Kỳ. Nhiều giám mục, linh mục, tu sĩ dấn thân trong lĩnh vực này đã phải trả giá. Khi hội nghị Celam ở Puebla - Mexcio (1979) xác nhận cái nhìn của Medellin - Colombia và nói đến “chọn lựa ưu tiên cho người nghèo”, thì những kháng cự được biểu lộ ngay giữa lòng Giáo Hội Châu Mỹ Latinh. Một trong những khuôn mặt nổi bật trong thời kỳ đó là Đức tổng giám mục Oscar Romero ở El Salvador đã bị ám sát ngay lúc ngài đang dâng lễ cũng chỉ vì lên tiếng bênh vực cho người nghèo.

Nền thần học giải phóng cũng chịu đau khổ bởi những lập trường của Vatican. Vào năm 1984, thần học giải phóng bị phê bình nặng nề bởi Bộ Giáo Lý Đức Tin, mà Đức Hồng Y Ratzinger (sau này là Đức Giáo Hoàng Bênêđictô) lúc đó làm tổng trưởng. Cha Gustavo Gutiérrez, cũng như những người khác, đã phải giải bày. Vào năm 2004, lúc kết thúc một tiến trình đối thoại 20 năm, cha đã nhận được một bức thư (17/9/2004) trong đó Đức Hồng Y Ratzinger “tạ ơn Đấng Tối Cao vì sự kết thúc đầy thỏa mãn về con đường làm sáng tỏ và đào sâu này”.

 Cha Gustavo Gutiérrez đã về với Chúa sau khi đã hoàn thành sứ mạng của một người đấu tranh liên lỉ cho người nghèo qua nền thần học giải phóng dù phải trải qua những hiểu lầm, chống đối nhưng cuối cùng được thấu hiểu vì ngài đã luôn trung thành với Chúa và giáo hội. Xin Chúa đón nhận linh hồn cha Gustavo Gutiérrez vào chốn yên nghỉ vĩnh hằng nơi thiên quốc và phù hộ cho chúng con.

Philippines, ngày 24/10/2024

Lm. Antôn Trần Xuân Sang, SVD  

 

 

P/s: Cha Gustavo Gutiérrez – 50 năm xuất bản tác phẩm “Thần học giải phóng. Quan Điểm”

 Gustavo Gutiérrez - 50 años del libro "Teología de la Liberación. Perspectivas"

https://www.youtube.com/watch?v=RsPCa8OAcl8&t=4s&ab_channel=InstitutoBartolom%C3%A9deLasCasas